مفهوم و زمینه‌های مختلف نمودیابی ظرافت در معماری؛ مطالعه موردی: گنبد سلطانیه و مسجد شیخ لطف‌الله

بیان مسأله: ظرافت ازجمله مفاهیم پردامنه و جهان‌شمول است که در هنر و معماری اهمیت فراوانی دارد؛ بااین‌حال به لحاظ نظری، ماهیت و جنبه‌های وجودی آن چندان مورد واکاوی قرارنگرفته است.هدف: پژوهش حاضر با هدف بازشناسی جایگاه ظرافت و مطالعۀ نحوۀ کاربست آن در طراحی آثار معماری، به‌عنوان یک دستمایه هنری صورت پذیرفته است. در این راستا با بهره‌گیری از روش توصیفی - تحلیلی تلاش می‌کند ضمن بازشناسی مفهوم، به ردیابی و احصای انواع ظرافت به‌کاررفته در معماری ایرانی - اسلامی اقدام کند.روش تحقیق: در گام نخست نظرات اندیشمندان دربارۀ چیستی ظرافت از دو منظر فلسفۀ هنر و طراحی مهندسی بررسی شده است. آنگاه به تدوین مدلی از ظرافت ادراکی با استفاده از مفهوم ماده (توده/ جرم)‌ و مطالعۀ ویژگی‌های کالبدی و ادراکی پرداخته و در گام بعد با کاوش در امکان‌های مختلف اطلاق صفت ظرافت به معماری در متون مختلف و تطبیق با مدل تهیه‌شده، انواع آن شناسایی و در دو نمونه گنبد سلطانیه و مسجد شیخ لطف‌الله مورد تحلیل قرار گرفته است.نتیجه‌گیری: زمینه‌های مختلف نمودیابی ظرافت دست‌کم در سه سطح، قابل‌طبقه‌بندی است: در سطح کلان شامل ظرافت در شاکله هندسی بنا به معنی فرایند و نظام شکل‌گیری، آرایش فضایی،‌ چیدمان و نحوه استقرار عناصر است؛ در سطح نیمه‌کلان شامل ظرافت سازه؛ و ظرافت شکل عناصر و ارگان‌ها؛ و در سطح خرد، شامل ظرافت مصالح پوسته ازنظر رنگ، جنس و بافت؛ و ظرافت جزئیات ازنظر اتصالات و مرزها می‌شود. لذا با توجه به گستردگی و تنوع کاربرد، می‌توان گفت جایگاه کیفیت ظرافت در معماری فراتر از بیانِ وابسته به یک سبک خاص است. شیوۀ کار معماران ایرانی برای دستیابی به ظرافتِ کالبدی در انواع معرفی‌شده، می‌تواند الگوی مناسبی برای فرایندهای طراحی و ساخت در معماری امروز ایران باشد.