علی محمدی
استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
[ 1 ] - بررسی نقش قافیه در تحولات آوایی زبان فارسی
هدف این مقاله بررسی نقش انواع قافیه در سیر دگرگونی‌های آوایی و تلفظ واژگان در زبان فارسی است. بدین منظور، به اشعار شاعران فارسی از قرن چهارم تا قرن هشتم و به‌بیانی دورۀ رشد و تکوین زبان فارسی پرداخته شده است. قافیه همواره از ارکان مهم و کلیدی شعر فارسی بوده است. شاعران نیز پیوسته به قافیه اندیشیده‌اند و چنانکه از برخی نقد و نظرها و آثار منتقدان بلاغت پیداست، سرودن شعر با قافیۀ دشوار را نشان مه...
[ 2 ] - بررسی و تحلیل نوعی حذف در زبان شاهنامه
زبان شاهنامه، زبانی شگفت‌انگیز، خاص و در عین حال ساده و نزدیک و هم‌جوش با ذهن مخاطب توصیف شده است. راز و رمز این تقرّب، البته پیچیده است و بسادگی نمی‌توان از همه جوانب آن پرده برداشت. کار درست و شایسته، در حوزه زبان شاهنامه، بررسی همه ابعاد و زیر و بم آن از جهات گوناگون است، کاری که شگرف است و تنها در سایه تحقیق دقیق و همراه با تجربه‌ها و دانش‌های گوناگون، ممکن و میسّر است. هدف نگارنده از ارائه ...
[ 3 ] - بررسی و تحلیل نقش سنایی و آثار او در اندیشه‌های شمس تبریزی در مقالات
مولانا یکی از درخشان‌ترین چهره‌هایی‌ست که همه‌ی پژوهش‌گران عرفان ایرانی، به اثرپذیری او از سنایی، اشاره کرده‌اند. با توجه به این که هیچ شخصیتی، به اندازه‌ی شمس تبریزی در زندگی روحی و روانی مولانا نقش نداشته، روشن‌شدن پیوندهای معنوی میان شمس و سنایی، به مطالعات شمس‌شناسی و مولاناشناسی، یاری میرساند. پرسش اصلی نویسنده در این گفتار، این است که حکیم سنایی چه اثری بر اندیشه‌های شمس داشته و نظر شمس ...
[ 4 ] - تحلیل تقابل طاووس و مار در داستان رستم و اسفندیار
در تراژدی رستم و اسفندیار، دو بیت آمده که نقش بسیار کلیدی و ساختاری در فهم داستان مورد نظر دارد. از آن‌جا که داستان یادشده، به طور مستقل یکی از شاه‌کارهای ادبیات فارسی به شمار می‌رود و یکی از شاخصه‌های شاه‌کاری آن به تجلی و حضور قطب‌های روبارو یا متقابل وابسته است؛ دو بیت مورد نظر، با چنین بافت و ساختاری، پیوندی معنادار و تنگاتنگ دارد. با جست و جویی که در میان کتاب‌ها، مقاله‌ها و جستارهای شاه‌ن...
[ 5 ] - روایتی نو از تدوین حماسه‌ی ملی (شاهنامه)
کوشش نویسندگان در این مقاله، به بازخوانی روند پدیدآمدن حماسه‌ی ملی شاهنامه، معطوف بوده است. نویسندگان از زاویه‌ای به نسبت تازه‌تر به روند پدیدآمدن شاهنامه یا شاه‌کار حماسه‌ی ملی، پرداخته‌اند. این درست است که ما امروز از متن به نسبت منقّح شاهنامه یا به تعبیری دیگر، کتاب بزرگ حماسه‌ی ملّی، برخوردار هستیم؛ امّا این که در فرایند پدید آمدن این متن که از باشکوه‌ترین متن‌های فرهنگی، اسطوره‌ای، زبانی، ...
[ 6 ] - معناشناسی مضمون «عشق» در سروده‌های میرزادۀ عشقی و نقش آن در بیان مضامین سیاسی- اجتماعی
انقلاب مشروطه و وقایعی که به دنبال داشت، تحولی وسیع در سطح جامعۀ ایران به وجود آورد. در نتیجه اشخاص بزرگی در سطوح مختلف، تحت تأثیر این تحولات فعالیت داشتند و برخی نیز آثاری از خود به جای گذاشتند. در عرصۀ ادبیات، شخصیت‌های برجسته‌ای همگام با دیگر اقشار جامعه در جهت آن تحول نوین حرکت کردند. میرزادۀ عشقی نیز یکی از کسانی است که پس از کودتای 1229 به مخالفت با خاندان قاجار و استبداد بیرونی و درونی پ...
[ 7 ] - سه روایت عاشقانه از دو سرزمین زال و رودابه، بیژن و منیژه، رومئو و ژولیت بررسی روایت‌شناختی و تحلیل گفتمان
روایتشناسی که از دستاوردهای ساخت‌گرایی برای ادبیات است، به منتقد یاری میرساند تا با بررسی نقش هر کارکرد و کنش در ساختار روایت، داستانهای گوناگون را در دو سطح داستان و کلام تحلیل کند. در سطح داستانی منتقد میتواند با کنارنهادن تفاوت‌های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی به کشف همانندی ازنظر رویدادها، شخصیتها و زمینهها دست یابد. داستانهای شاهنامه: «زال و رودابه» و «بیژن و منیژه» با نمایش‌نامه «رومئو...
[ 8 ] - پیوند میان حافظ ایرانی و آموزه‌های نقد جدید غربی
اگر نگوییم دانستن نظریه‌های ادبی بر هر دانشجو و پژوهنده‌ای که در جهان ادبیات کار و کوشش دارد، واجب است، نمی‌توان گفت که ندانستن آن، نقصی آشکار نیست. امروز ادبیات جهان بنا بر نظریه‌ها و نحله‌ها و مکتب‌ها خوانده می‌شود و این امر اتفاقاً به فهم ادبی و فلسفی متن یاری میرساند. در این مقاله کوشش شده است با برخی از نظرها و اصول مقبول اندیشه‌های منتقدان غربی، رو به حافظ شود و حافظ با آن آرا و گفته‌ها ا...
[ 9 ] - بررسی و تحلیل کهن‌الگوی آنیما در غزل‌های مولانا
در این مقاله، به معرفی کهن‌الگوی آنیما و بازنمود آن در ناخودآگاه یونگ در برخی از اساطیر و ادبیات جهان و ادبیات معاصر ایران پرداخته، و با درنظرگرفتن دو نقش مثبت و منفی آنیما، برخی از ویژگی‌های آن در پهنه جهان و نمود آن‌ها را در غزلیات شمس ذکر کرده‌ایم. با توجه به شواهد حاضر در متن، آنیما در غزل‌های مولوی، ویژگی‌هایی مثل تسخیرکنندگی و فریبندگی، سرچشمه زندگی بودن، نومنی و تقدس و میانجیگری بین خودآ...
[ 10 ] - بررسی حضور امر قدسی (شهودی) در غزلیات مولانا با‌تکیه‌بر نظریه‌های رودلف اُتو
درک ذات خداوند و دریافت کیفیت صفات او، از مسائل پیچیده‌ای است که انسان با‌شعور و آگاه در همة دوران‌ها به آن اندیشیده و در جستجوی فهم آن برآمده است. این نکته در قرن‌های بسیار، هستة اصلی بحث‌های عارفان، فیلسوفان و متکلمان شرقی و غربی بوده است. آنان در آثار خود کوشیده‌اند تا از این راز سربه‌مهر پرده برگیرند که خدا چگونه وجودی است و از چه راهی با او ارتباط عمیقی میتوان برقرار کرد. در میان عارف...
[ 11 ] - مقایسه کلیم کاشانی و محتشم کاشانی از منظر بلاغت شعری
نقد ادبی، مطالعه هوشمندانه اثر ادبی و توصیف و تحلیل آن است. کسی که بنا بر این فرایند و درباره اثری داوری می‌کند، او را منتقد یا ناقد ادبی می‌نامند. منتقد ادبی بنا بر شیوه‌ایی شناخته شده، به نقد اثر می‌پردازد و گاهی نیز بنا بر طبقه‌بندی تازه‌ای که خود ارائه می‌دهد، به گونه‌‌ای اثر را در منظر سنجش قرار می‌دهد که حکمش مقبول مخاطب عام و بیشتر منتقدان دیگر قرار گیرد. یکی از مسیرهایی که در میان انواع...
[ 12 ] - سیر تحول شخصیت در آثار نمایشی اکبر رادی
ادبیات نمایشی، برخلاف جایگاه و پیشینه‌ای که در ادبیات غرب دارد، چنانکه بایسته و شایسته باشد، در ایران مورد اقبال و توجه نویسندگان و مخاطبان ادبیات قرار نگرفته است؛ به همین سبب، مراحل رشد، تکامل و شکوفایی خود را به‌کندی طی می‌کند. این ژانر نوپای ادبی، بهویژه در سال‌های معاصر از قلم نویسندگان به‌نام و صاحب‌سبکی هم‌چون غلامحسین ساعدی، بهرام بیضایی و اکبر رادی، بهره برده است. در این میان اکبر راد...
[ 13 ] - مناظرة رَز با میش
مناظره از انواع ادبی کهن است که میتوان ردّ پای آن را در لوح‌های گلی برجای‌مانده از تمدّن‌های کهن میان‌رودان دنبال کرد تا به ادب معاصر زبان فارسی رسید. کهن‌ترین مناظره به زبان‌های فارسی و باقی‌مانده از گذشتة به نسبت ابهام‌دار ادب باستان ایران، "درخت آسوریک" است. مناظره‌ای متفاوت و تا حدّی مشابه، تحت عنوان "میش و رز" وجود دارد که گاه در پژوهش‌های برخی اندیش‌مندان، هر دو، یکی دانسته شده‌‌اند و این...
[ 14 ] - پایانبندی در داستان با رویکرد ادبیات تعلیمی
به طور کلی کنش روایتی یک داستان را میتوان بین دو وضعیت آغازین و پایانی در نظر گرفت. با وجود اهمیتی که دو عنصر آغاز و پایان بهویژه در مباحث داستاننویسی مدرن دارند، در مقالات و گفتارهای مربوط به داستاننویسی فارسی تقریبا هیچگونه توجهی به این موضوع نشده است. در این میان گفتوگو دربارة پایانبندی داستان به طور کلی نسبت به گفتارهایی که آغاز روایت را مورد بررسی قرار داده است، بیشتر مورد غفلت واق...
[ 15 ] - بررسی و تحلیل داستان نخست دفتر اول مثنوی مبنی بر گزاره‌های معرفت‌نفسی یا روان‌کاوی
یکی از داستانهای برجسته‌ی مثنوی، داستان شاه و کنیزک و زرگر است که در آغاز دفتر یکم به بهانه‌ی شرح حال مولانا، سروده شده است. داستانی که به گونه‌های دیگری، پیش از مولانا بر سر زبان‌ها رواج داشته؛ اما در مثنوی، به رنگ روایت‌های خاص این کتاب درآمده و به مولانا اختصاص یافته است. این داستان تا کنون در چندین گفتار از دیدگاه‌های گوناگونی، تحلیل و بررسی شده؛ با این حال، آن‌چه در این مقاله آمده، متفاوت...
[ 16 ] - بررسی ساختار زبانی، تاریخی و فرهنگی «سرود بخارا»
سرود مردم بخارا از آن رو در پژوهش‌های ما اهمیت بسیار یافته است که نزد گروهی از محققان به عنوان یکی از نخستین سروده‌های زبان فارسی به شمار آمده است. مقالۀ حاضر ضمن بررسی کوتاهی از سیر تاریخی نقد و نظرها دربارۀ این سرود، روایتی دیگر از آن به دست می‌دهد. در این روایت ضمن رد و قبول و نقد و تحلیل برخی از آراء منتقدان، ساختار ادبی سرود، با نگرشی دقیق‌تر، مورد ارزیابی قرار گرفته است و از سوی دیگر تحل...
[ 17 ] - تحلیل نثر جامع‌التواریخ رشیدالدین فضل‌اللّه از نظر شاخص‌های سبکی و ادبی
کتاب جامع‌التواریخرشیدی مانند دیگر کتاب‌های تاریخی پیش و پس از عهد خود، آمیخته به هنر ادبی نویسندگی است. نشانه‌های بارز این هنر، وجود مبلغ بسیاری از بیت‌ها و فقره‌های تسجیع است که در جای‌جای متن این کتاب گنجانده شده است. در میان مقاله‌های نوشته‌شده در بارۀ این تألیف، نوشته‌ای دیده نشد که اختصاصاً به بررسی چگونگی وجه ادبی این کتاب بپردازد. مقوله‌هایی چون بررسی شیوۀ سبک ادبی نویسنده یا ...
[ 18 ] - پایانبندی در داستان با رویکرد ادبیات تعلیمی
به طور کلی کنش روایتی یک داستان را میتوان بین دو وضعیت آغازین و پایانی در نظر گرفت. با وجود اهمیتی که دو عنصر آغاز و پایان بهویژه در مباحث داستاننویسی مدرن دارند، در مقالات و گفتارهای مربوط به داستاننویسی فارسی تقریبا هیچگونه توجهی به این موضوع نشده است. در این میان گفتوگو دربارة پایانبندی داستان به طور کلی نسبت به گفتارهایی که آغاز روایت را مورد بررسی قرار داده است، بیشتر مورد غفلت واق...
[ 19 ] - معناشناسی مضمون «عشق» در سروده‌های میرزادۀ عشقی و نقش آن در بیان مضامین سیاسی- اجتماعی
انقلاب مشروطه و وقایعی که به دنبال داشت، تحولی وسیع در سطح جامعۀ ایران به وجود آورد. در نتیجه اشخاص بزرگی در سطوح مختلف، تحت تأثیر این تحولات فعالیت داشتند و برخی نیز آثاری از خود به جای گذاشتند. در عرصۀ ادبیات، شخصیت‌های برجسته‌ای همگام با دیگر اقشار جامعه در جهت آن تحول نوین حرکت کردند. میرزادۀ عشقی نیز یکی از کسانی است که پس از کودتای 1229 به مخالفت با خاندان قاجار و استبداد بیرونی و درونی پ...
[ 20 ] - تحلیل و بررسی «عنوان» در سروده‌های فروغ فرخ‌زاد
اهمیت عنوان نزد فروغ فرخ‌زاد، از دیگرشاعران هم‌روزگار او، برجسته‌تر به نظر می‌رسد. او هنگامی که دفتر تولدی دیگر را نشر داد، بسیاری از خوانندگان شعرش، دریافتند که معنای دیوار و عصیان که پیش‌تر برای دو مجموعة شعری گزینش کرده بود، چه معنای عمیقی داشته است. بدین روی، در تاریخ عنوان‌گذاری و عنوان‌خوانی، عنوان‌های شعری فروغ، درخشش دیگری دارد. او با انتشار کتاب تولدی دیگر، نه‌تنها نظر ...
نویسندگان همکار