داستانِ جنگ رستم با اکوان دیو، یکی از حماسه‌های بسیار رازناک و خِردآشوبِ شاهنامه است که فردوسی با آگاهی کامل از این امر، نخستین کسی است که کوشیده تا رمز و راز آن را بگشاید. پژوهندگان اساطیر شاهنامه، تمام همت خود را تنها بر شناخت اکوان و تطبیق آن با یکی از شخصیت‌های اساطیری مانند ایزد وای، ارزوشمنه (arezuşamana) و اکومنه (akumana) گمارده و به دیگر جنبه‌های این داستان نپرداخته‌اند. نگارنده بر این با...

نقش مایۀ درخت سخنگو یا درخت واق واق، که در داستان ها و افسانه های سرزمین های گوناگون ریشه دارد، به اشکال مختلفی بر آثار هنری نمایان شده است. این نقش سرچشمۀ پیدایش نقوش تزیینی واق است که ترکیبی از سر جانداران طبیعی یا تخیلی با ساقه ها و گل های اسلیمی و ختایی است و به عنوان یکی از نقش مایه های اصلی قالی بافی ایران مطرح می شود و در طرح های مختلفی چون لچک ترنج و درختی جلوه گر می شود. این نقوش گونه ...

داستان نبرد رستم با دیو سپید، منزل هفتم از منازل هفتگانة رفتن رستم به مازندران است. این مقاله شامل دو بخش است. در بخش اول مقاله یا مقدمه، اطّلاعاتی در مورد مسألة تحقیق و سؤال‌های پژوهش بیان می‌شود. بخش دوم مقاله شامل شش فصل است. در فصل اول طرح داستان نبرد رستم با دیو سپید بررسی می شود و رویدادهایی که در طراحی ساختار داستان مؤثّر است، ارائه می‌شود. شخصیت پردازی در داستان در فصل دوم ارزیابی می‌شود....

برای حلّ ابهامات متنی شاهنامه، از منابع متعدّدی استفاده شد‌ه است؛ نظیر متون تاریخی، متون اساطیری، فرهنگ­های لغت، متون حماسی و ... . امّا تاکنون به منابع تصویری به‌مثابة منبعی در شاهنامه­پژوهی توجه نشده است. مقصود از منابع تصویری، نگاره­های نسخ مصوّر شاهنامه است. این نگاره­ها بیشتر با رویکردی تزئینی و هنری بررسی شده و تاکنون از آن­ها به‌مثابة یک منبع پژوهشی استفاده نشده‌است. این جستار سعی دارد تا به...

یکی از بن‌مایه‌های داستان‌های حماسی و اساطیری، مداخلۀ قوای فراطبیعی در قالب امدادهای غیبی در حمایت از قهرمان است. در اساطیر، ناتوانی قهرمان با نیروهای پشتیبان یا فراطبیعی جبران می‌شود. قهرمان اساطیری با نیایش و مددخواستن از خداوند، به نبرد با ضدقهرمان، دیو و اژدها می‌پردازد و با بهره‌مندی از امدادهای غیبی بر تمامی دشمنانش پیروز می‌شود. قهرمان حماسه پیوند محکمی با نیروهای غیبی و فراطبیعی دارد که...

اساطیر از دیدگاهی، روایت‌هایی مقدّس دربارة مبدأ و مقصد جهان و توجیه امور مهم هستی‌اند. در اساطیر ملل با آنکه دیدگاه‌های ظاهراً متفاوتی دربارة چگونگی و مبدأ و مادّة آفرینش وجود دارد امّا این دیدگاه‌ها در ژرف‌ساخت، بسیار مشابه و حتی یکسان‌اند. این داستان‌ها بر مبنای الگویی کهن پرداخته شده‌اند؛ بدین گونه که قبل از آفرینش، فقط آشوب و نابسامانی است و دیگر هیچ. از دلِ این آشوب، نخستین موجود پیدا می‌شود و ...

در یک داستان عجیب و افسانه­ای در بخشِ اصطلاحاً تاریخیِ شاهنامه (دورۀ پادشاهیِ هرمزدِ ساسانی) بهرام چوبین با زنی تاجدار در کاخی دیدار می­کند و پس از این ملاقات هم خون می­گرید، هم سر بر آسمان می­فرازد و هم منش و گفتارش دگرگون می­شود و ادّعای شاهی می­کند. دربارۀ کیستیِ این بانوی رازناک از متنِ خودِ روایت شاهنامه تا نوشته­های معاصران، هشت تفسیر و دیدگاه مختلف عرضه شده است: 1. زن جادوگر  2. بخت بهرام  3. پری...

به طور کلّی در حماسه ها، تقابل پهلوانان و شخصیّت ها بر قدرت استوار است. در بسیاری موارد خدایان در این قدرت نمایی ها دخالت مستقیم دارند و در موارد دیگر خدایان، با واسطه اعمال قدرت می کنند. پهلوانان و شاهانی که به همراه قدرت، از خِرد کافی برخوردارنیستند و یا دیو، راهزن عقلانیّت آنان می گردد، به سوی جهل وآزمندی می گرایند. آسیب آزمندی که مهمترین دستاورد جهل است قدرت را به صورت بلیّه ای مصیبت بار برای خو...

افسانه¬ها بخش مهمی از فرهنگ عامیانه¬ی هر ملت هستند که در قالب داستان¬هایی ساده و در عین حال جادویی و خارق-العاده، آرزوها، باورها، ترس¬ها و عقده¬های خالقان و راویان خود را به خواننده منتقل می¬کنند. افسانه¬های گیلان با تغذیه از اقلیم ویژه¬ی این سرزمین، دارای موجودات و شخصیت¬های خارق¬العاده¬ی منحصر به¬فردی است. این موجودات عجیب نه صرفا زیانکار و نه به¬صورت مطلق نیکوکار و یاری¬گر انسان¬اند. با این ...

این مقاله به شناسایی بنیادهای اساطیری و حماسی داستان دیوان مازندران در شاهنامه با توجه به پیشینة آنها در متون اوستایی، پهلوی، سغدی و ... می­پردازد. نخستین سرچشمه­های اساطیری و حماسی دیوان مازندران در متون اوستایی و پهلوی است. در این متون دیوان مازندران در دو ساختار مینوی و انسان­گونه ظاهر شده و در برابر اهورامزدا، ایزدان و انسان­ها قرار می­گیرند. اما داستانی مستقل در کتاب نهم دینکرد آمده که چار...