حقیقت بهشت و دوزخ از دیدگاه محی الدین ابن عربی و صدرالدین شیرازی (ملاصدرا)

در این پایان نامه، به دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا در مورد بهشت و دوزخ پرداخته شده است. از نگاه ابن عربی و ملاصدرا، بهشت و دوزخ، هم با ماهیّت جسمانی، و هم با ماهیّت روحانی وجود دارند. جسم بهشتی از نگاه این دو متفکّر، جسم لطیف ملکوتی است که البته ابن عربی از آن به جسم طبیعی، و ملاصدرا از آن به جسم مثالی تعبیر می کند. امّا جسم دوزخی از نگاه آن دو، جسم عنصری و این دنیایی است. ماهیّت حقیقی بهشت از نگاه ابن عربی، قرب و نزدیکی به خدا، و ماهیّت حقیقی دوزخ، بعد و دوری از خدا است. ماهیّت حقیقی بهشت و دوزخ نیز از نگاه ملاصدرا، با دیدگاه ابن عربی متشابه است، امّا ملاصدرا برای بهشت و دوزخ قایل به حقایق سه گان? حسّی و مثالی و عقلی است که در هر نشأه ای مطابق با آن نشأت حادث می شود. رابط? دنیا و آخرت از نگاه ابن عربی، رابط? ظاهر به باطن است، امّا از نگاه ملاصدرا، رابط? قوّه به فعل و نقص به کمال است. همچنین، فلسف? وجودی بهشت و دوزخ از دیدگاه ابن عربی، ظهور حقیقت و باطن جهان هستی، و هماهنگی و تشبّه به خدا است؛ و از نگاه ملاصدرا غایت حرکت تکاملی و جوهری انسان است. در این پایان نامه، نتیجه گرفته می شود که بیانات قرآن دربار? جسمانی بودن بهشت و دوزخ، در شمار مجاز و تمثیل و استعاره نیست، و این گونه نیست که اوصاف جسمانی آن دو، صرفاً انگیزه ای برای تشویق عامّ? مردم به اعمال نیک، و ترساندن آنها از اعمال زشت باشد. بلکه به این علّت است که عوام، حقیقت این دو امر را بهتر بشناسند. زیرا هرچه که جسمانی و محسوس است برای عوام مردم، قابل درک بیشتری است، و آنها صعوبت و عظمت روحانیّات را آن طور که شایسته است درنمی یابند. همچنین، با توجّه به ارتباط اجتناب ناپذیر دنیا و آخرت، روشن می شود که جسم دوزخیان، به علّت عشق و طمع آنها به لذایذ فانی و زودگذر دنیوی، عنصری می باشد؛ امّا بهشتیان به خاطر این که دیدگان خود را به روی لذایذ فانی و زودگذر عنصری بسته اند، ابداً در جهان آخرت دارای جسم عنصری نیستند. بنابراین دنیا و آخرت دو ظرف متمایز از هم نیستند، بلکه آخرت همان باطن دنیا است.