مخاطب شناسی و نقش آن در فهم روایات اهل بیت (علیهم السلام)

هر آنچه که در فهم متن حدیث اثر گذار باشد, می‏تواند از موضوعات علم فقه الحدیث قلمداد شود. یکی از این موضوعات, شناخت مخاطب سخن و احوال او است. سوال اصلی در این باره آن است که شناخت مخاطب حدیث معصوم (علیه السّلام)، چرا و چگونه به فهم بهتر حدیث کمک می کند. در پاسخ به این سوال باید گفت از قواعد مهم فقه الحدیثی, توجه به مقام ایراد سخن از سوی معصوم (علیه السّلام) است. چرا که حدیث با بستر صدور آن, ارتباطی ناگسستنی دارد و شناخت فضای صدور, قرینه‏ای مهم در فهم حدیث است. مخاطب معصوم (علیه السّلام) مهم‏ترین عنصر تشکیل دهند? فضای صدور حدیث است؛ زیرا معصومان (علیهم السّلام) بلیغ‏ترین انسان‏ها بودند که جز به اقتضای حال سخن نمی‏راندند. ایشان به علم الهی از ویژگی‏های مخاطب خود آگاه بودند و سخنی را روا می‏داشتند که در محدود? عقل و درک مخاطب بگنجد, مطابق نیاز او باشد و زمین? رشد و تعالی ایمانی او را فراهم آورد. بنا بر این خطاب معصوم (علیه السّلام) ناظر به صفات مخاطب سخن است. شناخت برخی از ویژگی های مخاطب در فهم صحیح روایت، اهمّیّت بیشتری دارد که مهم ترین آن ها را می توان عمدتاً در ویژگی های اعتقادی (دین, مذهب, درج? ایمان و ...)، علمی (میزان دانش, قدرت فهم و ...) و طبعی جستجو کرد. از نظر موضوعی، شناخت مخاطب در موضوعات کلامی، تفسیری، فقهی و طبّی اهمّیّت بیشتری را داراست، اما در برخی ابواب روایی همچون روایات اخلاقی نیاز کمتری به آن وجود دارد. نکت? دیگر در پاسخ به این پرسش، شناخت عمومیت خطاب معصوم (علیه السّلام) است؛ بدین معنا که خطاب حدیث در اصل اوّلی عام (حقیقی) و مشتمل بر هم? مخاطبان مستقیم و غیر مستقیم است مگر این‏که به دلیلی، خاص (شخصی) بودن آن ثابت شود. از این رو خطاب‏های شخصی، به رغم وجود, حجم بسیار اندکی از میراث روایی ما را تشکیل می‏دهند؛ اما در اکثر قریب به اتفاق روایات, خطاب, به شکل قضی? حقیقیه و متوجّه سایر مخاطبان است. برای تشخیص خطاب‏های حقیقی و شخصی, ملاک قطعی و مسلّمی وجود ندارد؛ اما وجود قرائنی می‏تواند احتمال عام یا خاص بودن خطاب را افزایش دهد. نظر برگزیده در این زمینه آن است که خطاب معصوم (علیه السّلام) می‏تواند خاص باشد, اما نه به معنای خاص مکانی و زمانی؛ بلکه با نظر به ویژگی‏ها و صفات مخاطب؛ یعنی خطاب معصوم (علیه السّلام) در طول زمان جاری است و هر مخاطبی را که هم وصف با مخاطب نخستین باشد, در بر می‏گیرد.