اندازه‏گیری و تحلیل اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی در ایران دوره مورد بررسی: 1387-1357

چکیده یکی از مهمترین بخش‏های اقتصادی یک کشور، که اغلب از دید سیاست‏گذران پنهان می‏ماند، بخش زیرزمینی است. این بخش به علت ماهیت پنهان و فرار از ثبت در حساب‏های ملی، از دید اقتصاددانان دور مانده و باعث می‏شود از اثربخشی تصمیمات اتخاذ شده کاسته شده و اقتصاد از دستیابی به اهداف مورد نظر باز ماند. یکی از بخش‏های درگیر در این زمینه، نظام مالیاتی یک کشور است. از یک طرف افزایش در نرخ های مالیاتی، افراد را به سمت فعالیت در بخش زیرزمینی اقتصاد سوق می‏دهد. از طرف دیگر افزایش در حجم اقتصاد زیرزمینی، غالبا منجر به عدم ثبت فعالیت‏ها در حساب‏های رسمی و افزایش فرار مالیاتی می‏شود. محققین مختلف، از روش‏های متفاوتی جهت برآورد حجم اقتصاد زیرزمینی استفاده نموده‏اند. هر کدام از این روش‏ها، علاوه بر مزایای جداگانه، دارای مشکلات و معایبی هستند. از این رو، یکی از مزایای این تحقیق استفاده از دو روش، جهت مقایسه و بررسی دقیق‏تر حجم اقتصاد زیرزمینی است. لذا در این تحقیق سعی شده حجم اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی از دو روش"علل چندگانه-شاخص چندگانه" و تقاضای نقد محاسبه شده و رابطه میان حجم اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی در ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. نتایج روش "علل چندگانه-شاخص چندگانه" نشان می‏دهد که اندازه نسبی فعالیت‏های زیرزمینی در دوره 1387-1357 روندی افزایش داشته، به طوری که حجم متوسط این فعالیت‏ها در این دوره 31 ساله 14.1 درصد است. این نتایج همچنین نشان دهنده تاثیر بیشتر بار مالیات مستقیم بر اقتصاد زیرزمینی نسبت به بار مالیات غیر مستقیم است. علاوه بر آن، نتایج این روش نشان از مقدار 2570 میلیارد ریالی فرار مالیاتی در ایران دارد. نتایج روش تقاضای نقد نیز، نشان از حجم تقریبا 31 هزار میلیارد ریالی فعالیت‏های زیرزمینی و حجم متوسط 2 هزار میلیارد ریالی فرار مالیاتی در ایران طی دوره مورد بررسی دارد. همان طور که از مباحث نظری مشخص است یکی از دلایل افزایش فرار از مالیات، رشد حجم اقتصاد زیرزمینی در ایران است. لذا به نظر می‏رسد جهت مقابله با فرار مالیاتی بایستی توجه ویژه‏ای به پدیده اقتصاد زیرزمینی نمود. در این مسیر، کنترل نرخ‏های مالیاتی، کاهش محدودیت‏های تجاری، کاهش بیکاری و کاهش حجم دولت می‏تواند راهگشا باشد. واژگان کلیدی: اقتصاد زیرزمینی – فرار مالیاتی - روش "علل چندگانه-شاخص چندگانه" – روش تقاضای نقد