فن شناسی و آسیب شناسی قطعات منسوب به کتیبه ی گچبری محراب مسجد کوشک فردوس و ارائه ی راهکارهای حفظ و مرمت

محراب مسجد کوشک فردوس دارای دو کتیبه ی گچبری شده به خط کوفی و ثلث تزئینی است که متعلق به اواخر دوره ی سلجوقی می باشند. در کتیبه ی ثلث تاریخ 554 هجری قمری ثبت گردیده است.. تکنیک برجسته، استفاده از چندین رنگ و استفاده از نقوش اسلیمی و گیاهی، نشان گر وجود سبک رازی در کتیبه های کوفی و ثلث است. بر اساس مطالعات تاریخی- تطبیقی، سنگ روضه ی علیه ی رضویه(ع)، یک قطعه در چوبی متعلق به اواخر قرن 6 هـ ق و یک مورد از محراب های موجود در رباط شرف با کتیبه ی کوفی محراب مسجد کوشک فردوس تقریباً هم عصر هستند. وجود لایه های آستر و بستر در هر دو کتیبه، نشان گر اجرای کتیبه ها به صورت درجا (دستی) است و به روش قالبی اجرا نشده اند همچنین رنگ سفید به عنوان بوم کننده و یا زمینه، کاربرد داشته است و سپس رنگ های آبی و قرمز بر روی آن اجرا شده اند. بر اساس آزمایش های شیمی تر، رنگ های مورد استفاده در اثر عبارتند از: لاجورد، اُخرا و سفید ژیپس. همچنین بر اساس آزمایش های شیمی تر، ماده ی آلی گیاهی (سلولزی) و آلومینوسلیکات ها در لایه ی آستر و بستر کتیبه ی کوفی وجود دارند. در ادامه ذرات بسیار ریز زغال نیز شناسایی شد که منجر به تغییر رنگ گچ لایه ها به رنگ خاکستری می شوند که بر اساس نتایج نمونه سازی، تأثیری در زمان گیرش و میزان سختی ملات گچ ندارند. شکل و فرم و نحوه ی قرارگیری بلورهای ژیپس در لایه های آستر و بستر بر اساس نتایج میکروسکوپ الکترونی روبشی (sem) بیان گر استفاده از گچ زنده است. بلورهای ژیپس در لایه ی آستر بسیار حجیم و کوتاه هستند و شباهت زیادی به مخلوط گچ وکتیرا دارند. درآنالیز طیف سنجی نقطه ای اسپکتروفوتومتری پرتو اشعه ی ایکس(eds) میزان بالایی از دو عنصر اصلی و سازنده ی ژیپس، سولفور و کلسیم نشان داده می شود و بقیه ی عناصر، ناشی از وجود خاک و ناخالصی در نمونه ی مورد نظر است. نتایج طیف سنجی پراش اشعه ی ایکس(xrd) هم میزان بالایی از فاز ژیپس و مقدار کمی فاز آلومینوسیلیکات را نشان می دهند. اما میزان خاک در لایه ی آستر به مراتب بیشتر از لایه ی بستر است. قطعات مورد نظر دارای آسیب های مکانیکی شدیدی هستند و آنیون هایی مانند کلر،کربنات و سولفات نیز در قطعات مورد نظر وجود دارند که به دلیل عدم وجود رطوبت در محیط، آسیب خاصی را به قطعات کتیبه وارد ننموده اند. نتایج میکروسکوپ الکترونی روبشی (sem) ، نشان دهنده ی وجود فاز آن هیدریت در لایه ی گچ بستر است. با توجه موقعیت مکانی مسجد کوشک و عدم امنیت مناسب در محل مورد نظر، بهترین مکان برای حفاظت و نمایش قطعات باقی مانده از کتیبه ی کوفی، فضای موزه ای است. با توجه به شدت آسیب های مکانیکی در قطعات و کمبود های فراوان در کتیبه ی کوفی، امکان بازسازی اثر مورد نظر وجود ندارد. در همین راستا به منظور حفاظت پیشگیرانه از قطعات باقی مانده ی کتیبه ی مورد نظر، از یک سری مواد جدید مانند سیلیکون، لاتکس برای حفاظت از لبه های قطعات و از ورقه های آلومینیوم، پلی اتیلن و یونولیت نیز به عنوان محلی برای نگهداری قطعات مورد نظر استفاده می شود.