ریشه یابی اندیشه های ایرانی در آثار ادب فارسی قرنهای چهارم و پنجم و مطابقت آنها با منابع عربی

زبان و ادب عربی همواره در طول تاریخ، از راههای مختلف، متأثّر از فرهنگ و تمدّن ایرانی بوده است. پیش از اسلام، فرهنگ ایرانی به سبب عوامل متعددی از جمله، تجارت، رفت و آمد شاعران جاهلی به دربار ساسانی، نفوذ سیاسی و نظامی ایرانیان به یمن، استقرار در منطقه حیره و... به فرهنگ و ادب عربی سرایت کرد. پس از اسلام نیز، به دلیل عواملی چون نفوذ تشکیلات اداری ایرانیان به دربار خلفای عرب، آشنایی عرب با حکمت های ایرانی و ابراز علاقه فراوان نسبت به آنها، ترجمه بسیاری از آثار ایرانی از پهلوی به عربی، ورود سبک نویسندگی عرب به مرحله ای جدید توسّط نویسندگان برجسته ایرانی و انتقال فکر و مضمون از فارسی به عربی به وسیله ایرانیانی که دو زبان فارسی و عربی را نیک، آموخته بودند، اندیشه و فرهنگ ایرانی در ادبیات عرب و فنون مختلف آن و نیز در زندگی سیاسی و اجتماعی عرب ها، تأثیر بسیار بر جای نهاد. یکی از جلوه های آشکار نفوذ اندیشه ایرانی به ادب عربی حکمت های این قوم است. در منابع عربی از 42 شخصیت ایرانی، سخنان حکمت آمیزی به شرح زیر بر اساس بسامد این حکمت ها، نقل شده است: بزرگمهر 459، انوشروان 349، أَردشیر 164، پرویز 70، قباد 30، بهرام گور 22، آذرباد 15، هرمز بن شاپور 6، رستم 6، اسفندیار 5، منوچهر 4، پشنگ بن تور 4، کیخسرو بن سیاوش 4، افراسیاب 4، هرمز بن انوشروان 4، کیکاوس 4، شاپور بن اقفور شاه 4، یزدگرد بن بهرام 4، جوذر بن شاپور 3، اقفور شاه 3، خسرو بن پرویز 3، اردوان بزرگ 3، اردوان کوچک 3، فیروز بن یزدگرد 3، بالاش بن فیروز 3، دارای کوچک3، گشتاسب 3، فریدون 3، بهمن 3، نرسی بن ایران 2، دارای بزرگ2، زال بن رستم 2، زو بن طهماسب 2، هرمز بن نرسی 2، أَرْدَشیر بن هرمز 2، شاپور بن شاپور 2، شاپور ذو الأکتاف 2، هوشنگ2، نرسی بن بهرام 1، یزدگرد بن شهریار 1، بهرام بن هرمز 1، ساسان 1. علاوه بر 42 شخصیت مذکور، در منابع عربی، تعداد 172 حکمت از ایرانیان (فُرس و عجم) و 23 حکمت از موبدان نیز نقل شده است. بنابراین مجموع حکمت های ایرانی در منابع عربی، 1408 مورد بوده که 431 مورد آن تکراری است. از دلایل اصلی جلوه گری پندها و اندرزهای ایرانی در بسیاری از منابع عربی این است که خرد محوری اساس تمامی آنهاست و آثار ادبی بر جای مانده از فرهنگ باستانی ایران از جمله شاهنامه، جاودان خرد، الأدب الصغیر و الأدب الکبیر، مینوی خرد، متون پهلوی و... نیز نشان می دهد که توجّه به عقل و خرد، از خصیصه های بارز اندیشه ایرانی بوده است؛ به همین دلیل با اندیشه های اسلامی همسویی و اشتراک داشته و حضور آنها در تفاسیر معتبر قرآن کریم و نهج البلاغه، دلیل محکمی بر این ادعاست. حکمت های ایرانی به مرور زمان، دچار تغییر و تحوّل شد، بسیاری از آنها به اسم حکیم در آمد؛ اما کار به اینجا ختم نشد، ادبیات عرب در اثر آمیزش با فرهنگ های مختلف از جمله ایرانی، چنان غنی شد که به منزله چشمه ای گوارا، منظور نظر شاعران و گویندگان فارسی زبان قرار گرفت و آنان سخنان خود را به حکمت های عربی زینت دادند، نتیجه این نفوذ حکمت های عربی در ادب فارسی این گمان را برای بسیاری از ادیبان و صاحبنظران به وجود آورد که زبان و ادب فارسی در حکمت ها و امثال خود، وامدار ادب عربی است. در این پژوهش، ضمن معرفی بیش از 1000 حکمت ناشناخته ایرانی در ادب عربی این سخن صاحب بن عباد را تفسیر کرده ایم که با دیدن کتاب «العقد الفرید» گفت: «هَذهِ بضاعتنا ردّت إلینا».