بررسی تطبیقی نسخه خطی عجایب المخلوقات قزوینی با نسخه چاپ سنگی(نسخه خطی موجود در کتابخانه دانشگاه کامبریج و نسخه چاپ سنگی علیقلی خویی)

انسان از همان روزگار نخست که میدان بینش محدودی داشته تاکنون که دل ذره را شکافته است همواره در برابر بدایع خلقت اظهار تعجب کرده و این ژرف نگریستن به همان عجایب، او را به تجسس و تفحص وا داشته است. آنچه که امروز به نام دانش نصیب بشریت شده است در واقع کشف راز و رمز همان عجایب است، اگرچه برخی بدین عجایب نگرشی سطحی داشته و فقط به نقل آن بسنده کرده اند. آنچه درباره عجایب نامه ها می توان گفت این است که در این گونه نوشتاری مرز میان واقعیت - که به حدس نزدیک به یقین در علوم طبیعی ریشه دارد - و خیال - که به احتمال بر آمده از امری غیر طبیعی است - در هم شکسته می شود. این آثار تلفیقی از جغرافیا و جغرافی نگاری به همراه نگاه موشکافانه به طبیعتی است که ابتدا در قالب دانشنامه های طبیعی، سپس در قالب عجایب نامه های داستانی در قرن چهارم به شکوفایی رسیدند. دنیای این کتاب از دنیای امروز ما به مراتب عظیم تر و اسرارآمیزتر است. اگر چه حد و مرز جغرافیایی این دنیا - از شمال به قفقاز و از جنوب به خلیج فارس و یمن و از شرق به چین و از غرب به انتهای نیل – می رسد اما با این وجود چیزی از عظمت درونی آن کم نمی کند. با معیار جغرافیا نمی توان این دنیا را اندازه گرفت. این دنیا در هیچ قالبی نمی گنجد و همه ی مرزها و اندازه ها را به هم می ریزد. همه چیز در این دنیای اسرار آمیز پر از شگفتی و تازگی است. از بین همه عجایب نامه های ایرانی عجایب المخلوقات قزوینی شهرت فراگیری دارد که در همه ادوار تاریخ با سبک و سیاق هنری خاص دوران خود تصویرسازی شده است. ریشه تصویری این تصویرسازی ها را می توان از گذشته های دور در سطوح زیرین هنر ایرانی مشاهده نمود، این داستان ها و حکایت های عجیب وغریب اگرچه هیچ وقت برای درباریان به رسمیت شناخته نشده بود اما بهترین تصویرسازی های این کتاب نسخه هایی است که با حمایت دربار صورت می گرفت. فرهنگ عامه توانست عجایب نگاری را از گذشته های دور به امروز برساند، تصاویر عجایب المخلوقات در کتب چاپ سنگی، ادامه ی تخیل این فرهنگ و سنت کهن است. اگر چه ارزش هنری آن ها هیچ وقت همسنگ آثار تکامل یافته درباری نیست، اما این تصاویر ساده این واقعیت را آشکار می کنند، که این سنت های تصویری چگونه با نیرویی قدرتمند از گذشته تا به امروز خود را کشانده اند. پژوهش حاضر بر آن هست تا با بررسی الگوهای کهن تصویری در نسخه خطی با پیدا کردن نقطه هایی روشن یا تاریک در مسیر این جریان فکری و هنری و اتصالشان به یکدیگر، مبدا تاریخی ایی را برای آغاز تجدد و عصر جدیدی در تصویرسازی و خلق نگاره ها در هنر ایران پیدا کند.