تاثیر ایمان بر عقل از منظر آیات و روایات با تاکید بر اصول کافی

در طرح کلی رساله، ابتدا می بایست مفاهیم کلیدی و پایه ای بحث؛ یعنی معنا و مفهوم عقل و انواع آن، مفهوم ایمان، عناصر تشکیل دهنده، و انواع آن را به درستی بشناسیم؛ زیرا معنا و مفهوم دینی عقل و ایمان و ماهیت این دو و انواع آنها از منظر منابع دینی، از اصول موضوعه مسلم در مسأله مورد بحث نیست که اختلافی در آنها نباشد، لذا با توجه به مفهوم و ماهیت ایمان از منظر دین و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده آن، اعم از عناصر معرفتی و غیر معرفتی، یعنی ابعاد شناختی و عملی، ارادی، لفظی، احساسی، گرایشی، رانشی؛ و با توجه به انواع ایمان به لحاظ گستره سطوح عرضی وجود انسان و وصف ایمانی او، یعنی به لحاظ تفریق ایمان بر همه جوارح انسان، و به لحاظ گستره سطوح طولی مراتب و نشئات وجودی انسان و مراتب ایمانی او از حالات تا منازل، و به عبارتی گستره سطوح عمقی و درونی از لایه های ایمان خفی و أخفی و سرّ و باطن تا ایمان ظاهری؛ و با توجه به ماهیت و اقسام عقل انسانی از منظر دین، مانند عقل مطبوع، و عقل مسموع، عقل ادراکی و عقل تحریکی و حالات عقل از خفا تا ظهور، و از شکوفایی تا بالندگی؛ تاثیر ایمان بر عقل، وجوه مختلف و متضاربی می یابد که هر کدام سازوکار و فرایندی متناسب خود و سازماندهی ویژه ای را طلب می کند. سازماندهی این مباحث بدین نحو است که بعد از ابحاث مقدماتی، در فصل اول به بیان مفهوم شناسی عقل و ایمان، یعنی معنا و مفهوم لغوی و اصطلاحی و دینی آنها و انواع هر کدام پرداخته، و سپس شوون و قوای عقل انسانی و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده ایمان دینی را در فصول دوم و سوم تبیین نموده ایم. عمده بحث در فصل دوم بر بیان شوون و قوای ادراکی و تحریکی عقل متمرکز شده است؛ و عمده بحث در فصل سوم بررسی ابعاد و عناصر ایمان، مانند انواع عمل، انواع ولاء، عنصر اراده و عنصر شناخت است، عناصری که در تمام ساحت ها و عرصه ها و در تمام مراتب ایمان از حداقلی تا حداکثری به گونه ای حضور دارند، و در انواع مختلف ایمان، مانند ایمان باطنی و ظاهری، و ایمان تامّ و ناقص و راجح ظهور می یابند که در ضمن بیان عناصر شناختی، گرایشی، رانشی، ارادی و عملی به آنها می پردازیم. در فصل چهارم و پنجم نیز مهم ترین وجوه عامّ و خاصّ تاثیر ایمان دینی بر عقل انسانی مورد بحث قرار می گیرد که هر یک از وجوه عامّ و خاصّ دارای سازوکارهای مخصوص به خود هستند. توضیح بیشتر آنکه، تاثیر ایمان بر عقل از حیثیّات سه گانه ذیل قابل بحث است: 1. تاثیر ایمان بر عقل از حیث وجوه تاثیر؛ 2. تاثیر ایمان بر عقل از حیث خصوصیّات مربوط به موثِّر؛ 3. تاثیر ایمان بر عقل از حیث خصوصیّات مربوط به متأثِّر. در حیثیّت اول می توان وجوه تاثیر را به در دو قسم کلی وجوه عامّ تاثیر، و وجوه خاصّ تاثیر گنجاند: الف) وجوه عامّ تاثیر: وجوه عامّ تاثیر به جهت ملاحظه عمومیت معنای عامّ ایمان دینی و معنای عامّ عقل انسانی است؛ یعنی در زبان آیات و روایات تاثیر ایمان به معنای عامّ بر عقل به معنای عامّ طرح شده است، و یا خصوصیّت تاثیر از جهت خصوصیّت موثِّر یا متأثِّر به درستی روشن یا قابل شناسایی و اصطیاد نیست. ب) وجوه خاصّ تاثیر: اگر در متن منابع دینی، برای یکی از طرفین تاثیر، یعنی ایمان و عقل، خصوصیت و قیدی یافت شد، وجه و سازوکار تاثیر به وجوه خاصّ ملحق می شود. وجوه خاصّ تاثیر نیز یا به جهت خصوصیّات مربوط به ایمان، و یا به جهت خصوصیّات مربوط به عقل است، لذا وجوه خاصّ تاثیر از دو حیثیّت کلی قابل ملاحظه است: 1. وجوه خاصّ تاثیر از حیث خصوصیّات موثِّر، یعنی ایمان: خصوصیّات ایمان نیز دارای زوایا و جهات گوناگون است که در قالب سه جهت قابل طرح است: جهت اول نوع ایمان است، بسته به اینکه موثِّر کدام یک از انواع ایمان باشد، مانند ایمان جوارحی و ایمان جوانحی؛ و یا ایمان تامّ، ایمان ناقص و ایمان زائد راجح. جهت دوم ابعاد و عناصر و لوازم ایمان است که به دو سنخ کلی قابل تقسیمند: یکی شناختی و بینشی، و دیگری غیر شناختی و احساسی، اعم از گرایشی و رانشی. تاثیر ایمان بر عقل به واسطه کدام یک از ابعاد و عناصر و لوازم ایمان منفرداً یا ترکیباً واقع می شود. جهت سوم مراتب ایمان است که کدام درجه از درجات، یا کدام طبقه از طبقات، و یا کدام منزل از منازل ایمان مدّ نظر باشد. 2. وجوه خاصّ تاثیر از حیث خصوصیّات متاثِّر، یعنی عقل: خصوصیّات عقل نیز دارای زوایا و جهات گوناگون است که در قالب سه جهت قابل طرح است: جهت اول معانی و انواع عقل است، بسته به اینکه متأثِّر کدام یک از معانی و انواع عقل مذکور در ذیل باشد: - عقل به معنای مطلق قوه عقل فطری باشد؛ - عقل به معنای قوه نظری و ادراکی نفس ناطقه انسانی باشد؛ - عقل به معنای قوه عملی و تحریکی نفس ناطقه انسانی باشد؛ - عقل به معنای عمل ادراکی قوه عقل نظری و افعال ادراکی آن، نظیر تعقّل باشد؛ - عقل به معنای عمل تحریکی قوه عقل عملی و اصناف تحریکات و افعال تحریکی آن، نظیر اداره و اراده و بعث و زجر باشد؛ - عقل به معنای محصول ادراکی قوه عقل نظری و مُدرَکات آن باشد؛ - عقل به معنای محصول تحریکی قوه عقل عملی و تحریکات قوه عقل عملی باشد. جهت دوم شوون و قوای تحت مدیریت انواع کلی عقل است که کدام یک از شوون شناختی و قوای ادراکی (اعم از استدلالی و شهودی)، و یا شوون غیر شناختی و قوای تحریکی و عملی (گرایشی و وادارنده و رانشی و بازدارنده) مدّ نظر است. جهت سوم درجات و مراتب عقل است که کدام درجه و مرتبه از درجات و مراتب عقل مقصود است؛ آیا عقل خفیّ باطنی منظور است یا عقل ناطق ظاهری؛ آیا عقل نبیّ و ولیّ منظور است یا عقل غیر ایشان با مراتب آنان در کمال و نقصان عقل. با تحلیل هر یک از وجوه یاد شده و تجزیه هر کدام از جهات مربوط به خصوصیّات عقل و ایمان به وجوه جزئی تر، و ضرب آنها در یکدیگر، تاثیر ایمان بر عقل، وجوه و سازوکارهای متکثِّر و متضاربی می یابد که کار را برای پژوهش محقق دشوار می نماید. برای رفع مشکل و طرح بحث در حد وسع و مجال، ناگزیر بعد از شناسایی همه خصوصیّات عقل و ایمان و جهات موجود در آنها، می بایست با شناخت وجوه تداخل جهات خاصّ و ادغام آنها در یکدیگر، وجوه و سازوکارهای تاثیر را در شکل صحیح و منطقی و نسبتاً جامعی انسجام و انتظام بخشید. بعد از مداقّه در امر مذکور، وجوه و سازوکارهای تاثیر در دو فصل کلی جداگانه طرح می گردد: وجوه و سازوکارهای عامّ تاثیر ایمان بر عقل از منظر آیات و روایات؛ و وجوه و سازوکارهای خاصّ تاثیر ایمان بر عقل از منظر آیات و روایات؛ البته وجوه و سازوکارهای خاصّ تاثیر ایمان با ویژگی خاصّ بر عقل به معنای عامّ مانند، تاثیر یکایک انواع و مراتب ایمان بر عقل به معنای عامّ؛ تاثیر یکایک عناصر و لوازم ایمان بر عقل به معنای عامّ؛ و تاثیر یکایک آثار ایمان بر عقل به معنای عامّ، تا حدودی در ضمن مباحث بدانها پرداخته شده است که سزاوار است، به نحو مستقل در مجال و فرصت بیشتری مورد بحث قرار گیرد. همچنین مطالب مربوط به وجوه و سازوکارهای خاصّ تاثیر ایمان مقید به قید خاصّ، بر عقل به معنای خاصّ که در شکل منطقی خود می تواند مبحث مستقلی را به خود اختصاص دهد، دارای فروع زیادی است که بسیاری از آنها در مباحث این فصل می گنجد، و برخی نیز بیش از وسع و مجال رساله است که سزاوار است، محققان بدانها بپردازند، مانند: بررسی جداگانه وجوه تاثیر یکایک انواع و مراتب ایمان بر یکایک انواع و مراتب عقل؛ و بررسی جداگانه وجوه تاثیر یکایک عناصر و لوازم و آثار ایمان بر یکایک قوا و افعال و محصولات عقل ادراکی و عقل تحریکی. در مجموع، هر کدام از فصل ها، بخش ها و مباحث رساله، دارای زیر مجموعه های فراوانی است که برخی از مهم ترین آنها در طول مباحث ذکر می شود.