دوره بازگشت ادبی، تقریباً از سقوط صفویّه آغاز شده و تا ظهور مشروطه ادامه داشته است. یکی از مشهورترین شاعران و پیش آهنگان این دوره ادبی، مشتاق اصفهانی است. اگرچه او در میان هم عصرانش از مقام ادبی ویژه ای برخوردار بوده امّا تا کنون اشعار وی مورد نقد و بررسی شایسته ای قرار نگرفته است. در این پژوهش ضمن تبیین اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره مشتاق، سعی بر آن است تا مختصّات زبانی، فکری و ادبی اشعار این شاعر بررسی شود. اگرچه مشتاق در نزدیک کردن زبان خویش به کلام قدما، تلاش فراوان نموده است امّا عواملی چون تفاوت جامعه و زمان وی با روزگار پیشینیان، به عنوان مانعی، از توفیق کامل او در این زمینه جلوگیری کرده است. مختصّات فکری مشتاق در عارفانه ها، عاشقانه ها، مدیحه ها، شکوائیّه ها و تلمیحات وی به چشم می خورد. او در بسیاری از اشعار خود اندیشه های سعدی و حافظ را در نظر گرفته و آن ها را با تفکّرات شیعی خویش آمیخته است. در سطح ادبی این دیوان، کاربرد انواع قالب های شعری، تسلّط مشتاق را در این زمینه آشکار می کند. بر این اساس می توان غزلیّات او را که به تقلید از شاعران سبک عراقی سروده شده و رباعیّات وی را که از خیّام تأثیر پذیرفته است، از دلنشین ترین قالب های شعری این شاعر به شمار آورد. مشتاق به هدف آرایش و تأثیرگذاری سخن خود، انواع صنایع لفظی به ویژه تکرار و همچنین آرایه های معنوی، نظیر حسن تعلیل، ایهام و لفّ و نشر را به کار برده است. در اشعار وی از میان شاخه های علم بیان، تشبیه و استعاره کاربرد بیشتر و موفّق تری دارند. او غالباً با گزینش ماهرانه انواع اوزان عروضی، قافیه ها و ردیف های مناسب و متنوّع، در زیبایی موسیقایی اشعار خود موفّق عمل کرده است.

چکیده ندارد.