وحید سبزیان پور

استاد گروه زبان و ادبیّات عربی، دانشگاه رازی، کرمانشاه

[ 1 ] - سیر تحول حکمت‌های ایرانی در منابع عربی

ایرانیان باستان در میان ملل مختلف، به داشتن سخنان حکیمانه مشهور هستند، یکی از نشانه‌های نفوذ فرهنگ ایرانی در فرهنگ عربی، راه‌یافتن حکمت‌ها و اندرزهای ایرانی به متون عربی است. این حکمت‌ها، از راه‌های گوناگون و در اثر اختلاط ایرانیان با اعراب، در دوره‌های مختلف تاریخی به ادبیّات شفاهی و سپس متون عربی رخنه کرده، ولی با گذشت زمان، بسیاری از آن‌ها نام و نشان ایرانی خود را از دست داده، تبدیل به ضرب‌ال...

[ 2 ] - پژوهشی در کنایه‌های مشترک در ادب عربی و فارسی (نقد و مطالعة موردپژوهانه: امثال مولّد در مجمع الأمثال میدانی)

چکیده احمد بن محمّد میدانی (518 هـ) در کتاب مجمع الأمثال 1000 مثل را به عنوان «المولّدون» معرّفی کرده است که در تعریف آنها گفتهاند: «امثالی که هویّت عربی ندارند، در ادب عربی بیسابقهاند و از فرهنگهای دیگر به زبان عربی سرایت کردهاند» از آنجا که به اعتقاد محقّقان، فرهنگ و ادب ایرانی بیشترین تأثیر را در ادب عربی داشته است، وجود کنایههای مشترک در امثال مولّد و ادب فارسی میتواند از کلیدهای بازگشای...

[ 3 ] - بررسی تطبیقی آیین سپاهیگری ایران باستان با استناد به عیون الأخبار ابن قتیبه و شاهنامۀ فردوسی

مقایسة عیون الأخبار ابن قتیبه و شاهنامه فردوسی نشان میدهد که فنون نبرد در ایران پیش از اسلام از مبانی نظری خاصی برخوردار بوده است. از جمله آن مبانی نظری میتوان به آرایش سپاه اشاره کرد که مواردی مانند استقرار پیادهگان، سواران، فیلسواران، جنگجویان چپ دست، قلب، میمنه، میسره، مقدّمه و ساقة لشگر را در برمیگیرد. ایرانیان پیش از اسلام، روانشناسی جنگ و تاکتیکهای نظامی آن را به خوبی میدانسته و ب...

[ 4 ] - صدی المطلع الطللی وتطوراته فی القصیدة العربیة (عربی)

إنَّ بنیة القصیدة العربیّة لم تکن یوماً ما، تنحصر علی شکل أو نوع معین مِن المطالع، بل تنوعت المطالع فی فضائها ولکنَّ اللوحة الفنیة التی ذاع صیتها ورافقت القصیدة العربیّة فی رحلتها، هی اللوحة الطللیة التی کَثُرَ استخدامها مِن قبل الشعراء الجاهلیین التی أصلّوها فتنوع وقوفهم علیها فمنهم من وقف لاجل امرأة ومنهم من وقف لأجل ملک ضاع ومنهم من أعرض عنها فاحتذی الشعراء فیما بعدهم وأخذوا یحرصون علی افتتاح قصائدهم با...

[ 5 ] - مقایسة ساختار حکایت‌های حدیقةالحقیقه و شریعةالطّریقه با سرچشمه‌های آن حکایات

مثنوی حدیقة‌الحقیقة سنایی، حکایات متعدّدی دارد که شاید اغلب آنها در آثار پیشینیان ادب فارسی و عربی نقل شده باشد. در این نوشتار به تحلیل و مطابقت تعدادی از حکایات حدیقه با سرچشمه‌های آن حکایات، در چهارچوب ساختار قصّه و حکایت پرداخته‌ایم. اینکه سنایی تا چه حد در اقتباس حکایات، ساختار پیشین آنها را حفظ کرده، چه نوآوری‌هایی داشته‌ است و نیز بررسی مشترکات و اختلافات آنها، از بحث‌های این نوشتار است. نت...

[ 6 ] - تأثیر‌پذیری شجاع در فصل دوم کتاب انیس‌النّاس از منابع فارسی و عربی

سرزمین کهن ایران همواره زادگاه ادیبان و دانشمندانی بوده است که توجّه به امور اخلاقی را سرلوحـة کار خود قـرار داده‌اند. از دیرباز کتاب‌های چندی در زمینة اخـلاق و تربیـت نگاشـته شـده اسـت. «انیس‌النّاس» یکی از این کتاب‌های اخلاقی و تربیتی است که در سال 830 هجری قمری به دست شخصی گمنام به نام «شجاع» به رشتة تحریر درآمده است. وی این کتاب را به پیروی از قابوسنامه در بیست فصل نگاشته است و در لابه‌لای مط...

[ 7 ] - سیمای هویّت ایرانی در آثار ادبی عصر اسلامی (نگاهی به مقولۀ هویّت در دو کتاب «دو قرن سکوت» و «خدمات متقابل ایران و اسلام»)

از مهمترین مباحث حوزة مطالعات فرهنگی و ادبی، شناخت شاکلة هویّت ملّی یک سرزمین، در لابهلای آثار هنری و ادبی آنهاست. ورود دین اسلام به ایران سبب شد تا عناصر اصلی هویّت این تمدّن، بهآرامی تحت تأثیر فضای تازة سیاسی و عقیدتی، دچار دگرگونیهای عمیقی شود؛ سپس با سیطرة امویان و عبّاسیان، فراز و فرودهایی در روابط ایرانیان با جهان فاتح عربی – اسلامی، پیش آمد. پارهای از سازة دیرسال هویّت ایرانی، به کلّی محو...

[ 8 ] - جستاری در کشف پیوندهای ادب فارسی و عربی

مولانا در تصاویر هنری خود از آرایه‌های بیانی و فنون بلاغی در مثنوی ‏معنوی بهره بسیار برده است؛ از جمله کنایه به عنوان ابزاری کارآمد در علم بیان، ‏مورد توجّه او قرار گرفته، بسیاری از سخنان خود را در قالب این شیوه بیانی مطرح ‏ساخته است. ‏ در این پژوهش کنایه و کارکردهای تصویری آن، در مثنوی معنوی به ‏شیوه توصیفی - تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته و سعی شده است رابطه کنایات ‏مثنوی با کنایه‌های عربی مشخّص...

[ 9 ] - معرفی آشنایی بی‌نام و نشان و طرحی نو برای واژه‌سازی در ‏زبان فارسی

یکی از انواع لقب‌های آشنا ولی ناشناخته در زبان فارسی واژه‌هایی است ‏که از یک پیشوند نسبت خانوادگی مثل «خاله»، «عمو»، «عمه»، «بابا» و مانند ‏آن‌ها و یک صفت یا حالت ساخته می‌شود که دلالت بر شخص یا موجودی دارد که ‏صاحب آن صفت است. ‏ غور و استقصا در ساختار این القاب نشان می‌دهد که شباهت تام به ‏کنیه‌های عربی دارد و از هر جهت استعداد ارائه‏ی یک فرایند ساخت‌واژی قیاسی، ‏برای تولید واژه، با هدف پاسدا...

[ 10 ] - بررسی تطبیقی بارقه‌های مبارزه با استعمار در رمان «سووشون» سیمین دانشور و «تپۀ بزرگ» از سهیر قلماوی

دو کتاب «سووشون» سیمین دانشور و «تپۀ بزرگ» سهیر قلماوی از جملۀ نخستین بارقههای بیداری اسلامی و بازتاب مبارزه با استعمار در کشورهای ایران و مصر است که هر دو داستان در بحبوحۀ جنگ جهانی دوّم و اشغال ایران و مصر به وسیلۀ انگلیسیها اتّفاق افتادهاست. در این مقاله که به روش تحلیلی – توصیفی میباشد، با تطبیق داستان «تپۀ بزرگ» از سهیر قلماوی و «سووشون» از سیمین دانشور به بیان اوضاع استعمار در کشورهای ف...

[ 11 ] - بررسی محتوایی و سرچشمه‌های فکری علی صفی در لطائف الطّوائف

مولانا فخرالدّین علی صفی، از نویسندگان قرن دهم هجری و دارای تألیفات متعددی، از جمله کتاب ارزشمند و ماندگار «لطائف الطّوائف» است. این کتاب، مجموعه ای از حکایات طنزآمیز مربوط به گروه ها و طبقات مختلف اجتماعی است که با آیات قرآن کریم، احادیث پیامبر (ص)، ائمّة اطهار (ع) و ضرب المثلهای عربی آراسته شده است. صفی در این کتاب، بهشدت از منابع عربی و فارسی پیش از خود متأثّر شده است. در این پژوهش، از ...

[ 12 ] - جستاری در شناخت مآخذ کتاب «پند پیران»

پند پیران از متون عرفانی به‌جامانده از قرن پنجم هجری است که نویسندۀ آن ناشناخته است. این کتاب مجموعه‌ای از حکایات را با موضوعات مختلف در خود جای داده است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در حکایات این کتاب جلوه‌گری می‌کند، تصوف و عرفان است. منبع حکایات این کتاب که دربارۀ صوفیان مشهور قرن سوم هجری و شیوۀ زندگی و کرامات ایشان است، ناشناخته مانده و بدان اشاره‌ای نشده است؛ بنابراین، در این گفتار برآنی...

[ 13 ] - عدالة الإیرانیین بین شهنامة الفردوسی و المصادر العربیة (دراسة مقارنة)

الملخص إنَّ العدالة ومکافحة الظلم هما من دعائم صرح الشهنامه. تدلّ شباهة عدالة الإیرانیین المحیرة فی الشهنامة والمصادر العربیة، علی المناهل الثقافیة والفکریة المشترکة التی استقی منها هذان المصدران المختلفان تمام الاختلاف؛ لأنّ الفردوسی أنشد الشهنامة بشکل ملحمة ایرانیة حبّاً لإیران ولکنَّ المصادر العربیة قد أشارت إلیها بأهداف أخری، منها: الدینیة، والتاریخیة، والخلقیة و الأدبیة؛ وقد تخلّل نصوصها الموضوع...

[ 14 ] - تأثیر کلام امام علی (ع) در اشعار ابوالعتاهیه

ادیبان و صاحب نظران را اعتقاد بر این است که ابوالعتاهیه (213 یا 209ـ30) خداوندگار و قافله سالار شعر زهد عربی است و اشعار زاهدانه ی او بر پیشانی شعر زهد عربی قرار دارد. ابداع و نوآوری او در اشعار زاهدانه، موجب تفاسیر مختلفی از سوی محققان شده است؛ چندان که گروهی، او را متأثر از حسن بصری، برخی او را وام دار اندیشه های مانوی و بودائی دانسته و عده ای از صاحب نظران نیز ریشه ی زهدیات او را در فرهنگ ای...

[ 15 ] - تأثیر دیدگاه‌های تربیتی ایرانیان باستان در ادب فارسی با تکیه بر باب هفتم بوستان سعدی

سعدی باب هفتم «بوستان» را با عنوان «در عالم تربیت» به منظور تعلیم شیوه‌های تربیتی و اخلاقی سروده است. عموم محققان بر این باورند که آثار سعدی، از جمله این باب از بوستان، متأثّر از فرهنگ عربی و اندیشههای اسلامی است. در این مقاله نشان دادهایم که سرچشمههای فکری سعدی در مسائل تربیتی، به همان اندازه که با فرهنگ عربی تطبیق دارد، با اندیشههای ایرانی نیز هماهنگ و همسو است....

[ 16 ] - بررسی منابع عربی حکایت های باب چهارم لطائف الطّوائف

مولانا فخرالدّین علی صفی از نویسندگان قرن 10 هجری و صاحب کتاب ارزشمند لطائف الطّوائف است. این کتاب بطور مستقل در باب محاضرات و مناظرات است و نیز مجموعهای از لطایف طبقات مختلف جامعه را با نثری ساده و روان بیان کرده، که دارای فواید تاریخی و ادبی بیشماری است. صفی مطالب این کتاب را از میان کتابهای پیشینیان خود جمعآوری کرده و نیز اطّلاعات عصر خود را به آن اضافه کرده است. این کتاب به بخشهای مختلفی ...

[ 17 ] - مأخذ شناسی حکایات زاهدان و صوفیان قرن اوّل و دوم هجری مطالعه موردی (کتاب پند پیران)

حکایات بسیاری از زاهدان در کتب ادبی جمع آوری و نقل شده که منابع اصلی آنها مشخص نیست. از جمله این کتب پند پیران است که مجموعه‌ای از حکایات زاهدان و صوفیان مشهور را در خود جای داده است. با توجه به اینکه منابع حکایات این کتاب مشخص نیست، در این گفتار برآنیم که با کاوش در منابع عربی و ایرانی معتبر و دست اوّل، ریشه‌های اصلی این حکایات را مورد بررسی قرار دهیم. بر اساس یافته‌های پژوهش، 21 حکایت از حکایا...

[ 18 ] - بازتاب فابل‌های ازوپ در حکایات مثنوی

مثنوی معنوی دربرگیرنده گونه‌ای از داستان‌‌ است که از لحاظ موضوع و شخصیّت، غالباً از نوع تمثیلی به شمار میآید و از درون‌مایه تعلیمی، اخلاقی و یا عرفانی برخوردار است. پاره‌ای از این ‌داستان‌ها، چه در ساختار کلّی و چه در درون‌مایه، شباهت به افسانه‌های ازوپ دارند. برای انجام این تحقیق، ابتدا تمامی داستان‌های ازوپ مورد ارزیابی قرار گرفت و در میان آنها، هفده داستان با داستان‌های مثنوی مشابهت‌های پیدا ...

[ 19 ] - بررسی وامگیریهای قرآنی در رباعیات بابا افضل کاشانی

در اشعار بابا افضل، سایۀ پررنگ الفاظ و معانی قرآن کریم به وضوح دیده می شود؛ ،« کُلُّ منْ علَیها فَا نٍ » و نیز عباراتی قرآنی مانند ،« ربنا ظلمنا » ،« أطعنا » ،« سمعنا » واژههایی چون و...، رباعیات وی را در اوج اعتلا قرار داده است . همچنین «لا قُوهَ إِلاَّ بِاللَّه » ،«کُلُّ شَیء هالک» « تغییرناپذیری زمان مرگ » ،« شقّ القمر » ،« هبوط انسان » ،« بار امانت » مضامین بینظیر قرآنی چون و... به رباعیات او حیات و جاودانگی ب...

[ 20 ] - نقدی بر احادیث و قصص مثنوی (تأثیر فرهنگ و ادب ایران قبل از اسلام در مثنوی)

از آفت‌های بزرگ در شرح و تحلیل متون ادب فارسی، به‌ویژه مثنوی،جلال‌لدین بلخی، استناد بسیار به امثال و اشعار عربی و بی‌توجهی به فرهنگ و ادب باستانی ایرانیان است. کافی است نگاهی به فهرست اشعار و امثال عربی مربوط به شرحهای مثنوی بیندازیم تا حضور سنگین آنها را دریابیم. در این میان چیزی که مورد غفلت قرار گرفته، اندیشه و فرهنگ ایران باستان است که بدبختانه جایگاه مناسبی در شرح متون ...

[ 21 ] - نگاهی دوباره به بازشناسی منابع حکمت‌های عربی امثال و حکم دهخدا

چند سال پیش در مقالۀ «بازشناسی منابع حکمت‌های عربی امثال و حکم دهخدا» به معرفی سی ضر‌‌‌‌ب‌‏المثل عربی پرداختم که بنا به تصریح ادیبان و صاحب‌نظران عرب، از کلمات حکمتآمیز حکیمان ایرانی قبل از اسلام هستند و علی‌اکبر دهخدا با همۀ ایران‌دوستی‏‌اش، در کتاب امثال و حکم، به تبار و زادگاه ایرانی آن‌ها اشاره نکرده است. اکنون پس از گذشت چند سال، قصد معرفی شانزده نمونۀ دیگر از این امثال ا...

[ 22 ] - بررسی مضامین خطبه سیاسی انوشروان و مقایسة آن با نهج‌البلاغه

یکی از خطبه هایی که در مطالعات ایرانشناسی مورد غفلت قرار گرفته، خطبه ای سیاسی است که انوشروان در سالهای پایانی حکومت خود، پس از استقرار صلح و آرامش، بیان کرده است. این خطبه، بخشهای مختلفی دارد که محور اصلی آن، «مبارزه با هواهای نفسانی» یا «جهاد اکبر» است که در تعالیم اسلامی بسیار مورد توجّه قرار گرفته است. مصادیق هوای نفسانی که انوشروان آنها را عامل تزلزل حکومت میداند، عبارتند از: سخن چ...

[ 23 ] - تأثیر دیدگاه‌های تربیتی ایرانیان باستان در ادب فارسی با تکیه بر باب هفتم بوستان سعدی

[ 24 ] - خوانش داستان الفقراء براساس گفتمان انتقادی فِرکلاف

تحلیل گفتمان انتقادی تحوّلی در ساختار نقد بینرشتهای است. پرچمدار آن فِرکلاف با نگرشی ساختارمدار سعی در برملا ساختن زوایای پنهان متون دارد. هدف الگوی مذکور بازخوانی قدرت و ایدئولوژی برخاسته از آن در تولید هر متنی است. با اتکا بر مراحل سه‌گانة فرکلاف میتوان به عوامل مؤثر اجتماعی در آفرینش جهان‌بینی نویسنده دست یافت؛ مؤلفه هایی که از آنها بهعنوان پیشفرضِ تولید متن نام بردهشدهاست بر این اساس...

[ 25 ] - اثرپذیری شعر و نثر امام شافعی از سخنان امام علی (ع)

بر اساس نظریه بینامتنیت، هر متن ادبی، آگاه یا ناخودآگاه، زایش و باز خوانشی از آثار ادبی پیش از خود یا معاصر با خود است. نهج البلاغه از هنگام ظهور تاکنون ، همواره به عنوان یکی از منابع مهم و کلیدی ادبای عرب به شمار میرود. محمد بن ادریس شافعی از عالمان و فقیهان قرن دوم هجری و پیشوای مذهب شافعی است که بسیاری از مفاهیم حکمی و اخلاقی را به لباس نظم درآورده است. وی با توجه به عشق و ارادتش به علی (ع) ...

[ 26 ] - تحلیل انواع زمان‌پریشی در داستان کوتاه «حریق ذلک الصیف» غاده السمان بر اساس نظریة زمان ژرار ژنت

ژرار ژنت، نظریه‌پرداز ساختارگرای فرانسوی، جامع‌ترین بررسی را در باب مبحث زمان خصوصا ناهمخوانی میان زمان روایت و زمان داستان ارائه داده است. پژوهش حاضر سعی دارد داستان کوتاه «حریق ذلک الصیف» غاده السمان را بر مبنای ترتیب زمانی ژرار ژنت مورد بررسی قرار داده، و میزان به کارگیری تکنیک زمان‌پریشی‌ در دو حالت گذشته‌نگر و آینده‌نگر را در این داستان ترسیم کند. فرضیة اصلی این پژوهش این است که داستان ال...