مطالعه سفالهای دوران تاریخی و اسلامی سیستان(مطالعه موردی: حوزه زابل 1)

چکیده حوزه ی زابل (1) سیستان با وسعت 663 کیلومتر مربع، در عرض جغرافیایی 00َ ? 31 تا 15َ ? 31 شمالی و طول جغرافیایی 30َ ? 61 تا 45َ ? 61 شرقی واقع شده است. در طی بررسی این حوزه در سال 1386، از سطوح مختلف 214 محوطه ی باستانی شناسایی شده تعداد 1467 قطعه سفال جمع آوری گردید که به سبب برخورداری از تنوع و تعدد گونه ها، نیازمند مطالعه ی همه جانبه در غالب طبقه بندی، گونه شناسی، مقایسه ی گونه شناختی و مطالعات آماری بودند. ثبط و ظبط اطلاعات مربوط به نمونه ها در چهار مرحله ی: شستشو و پشت نویسی نمونه ها، ثبت و ضبط اطلاعات مربوط به نمونه ها و طراحی و عکاسی نمونه های منتخب انجام پذیرفت. طبقه بندی سفال ها بر اساس دو متغیر نوع پوشش و ساده یا منقوش بودن صورت گرفت که بر این اساس مجموعه ی سفالینه ها به چهار گروه بدون لعاب و ساده، بدون لعاب و منقوش، لعابدار و ساده و لعابدار و منقوش تقسیم شدند. در مرحله ی بعد و در چهارچوب طبقه بندی انجام شده سفال ها گونه شناسی شدند. بدین منظور هر گروه از سفال های طبقه بندی شده بر اساس یک یا چند متغیر به گونه ها و زیرگونه های متعددی تقسیم شدند. پس از آن و به منظور مقایسه ی گونه-شناختی نمونه ها، از میان هر گونه یک یا چند نمونه انتخاب و از نظر متغیرهای مختلف با سفالینه های تاریخ گذاری شده ی دیگر محوطه ها و شهرهای دوران تاریخی و اسلامی مقایسه شدند. در این مرحله که روند آن در چهارچوب طبقه بندی و گونه شناسی سفال ها انجام شد، محوطه های حفاری شده در اولویت بوده و محوطه های بررسی شده در درجه ی دوم اهمیت قرار گرفتند. در پایان و با استفاده از فرم های اطلاعاتی نمونه های سفالین (کاتالوگ سفال ها) مطالعه ی آماری نمونه ها به صورت محاسبه نسبت های متغیرهای مختلف نمونه ها صورت پذیرفت. با توجه به مطالعات انجام شده نتایج زیر حاصل شد: 1. مجموعه ی سفالینه های زابل (1) سیستان به دوران اشکانی، ساسانی و سده های 4 تا 9 هجری قمری تعلق دارند. 2. غالب استقرار های دوران تاریخی سیستان به دوره ی اشکانی تعلق دارند. 3. سفال غالب دوران تاریخی سیستان (دوران اشکانی و ساسانی) سفال با نقش کنده ی شیاردار است که به سفال شیاردار سبک سیستان معروف است. 4. سفال غالب دوران اسلامی سیستان سفال ساده با خمیر گل رس و لعاب یکرنگ است که در سده های 6 و 7 هجری قمری رونق فراوان داشته است. در این میان رنگ لعاب آبی، سبز- آبی و سبز غلبه ی بیشتری دارد. 5. سفالینه های سیستان از نظر کیفیت ساخت بدنه ی سفال و تنوع فرم از جایگاه مناسبی برخوردارند لیکن از نظر تنوع شیوه های تزئین پرکار، پر هزینه و زمان بر و نیز کیفیت نقوش- به ویژه تزئین با رنگ- در مقام مقایسه با مراکز عمده ی سفالگری ایران در مرتبه ی پایین تری قرار دارند. 6. سیستان در طول دوران تاریخی و اسلامی با مناطق همجوار به ویژه خراسان بزرگ ارتباط فرهنگی تنگاتنگی داشته است. این ارتباط در طول دوران اسلامی مرکزی و غربی ایران نواحی مرکزی و غربی ایران و نیز کشور هایی چون سوریه و مصر را دربر می گیرد.