جواد نیستانی
دانشیار گروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس
[ 1 ] - قربانگاه‌های انسانی توفت در بیتالمقدس؛ بر اساس روایات عهد عتیق و منابع دورۀ اسلامی
توفت (در بیتالمقدس کهن) که در زمان کنعانیان مکانی مقدس به شمار میرفته است، جایگاه قربانیهای انسانی برای نکوداشت بعل بوده است. پیشینۀ قربانی و آیینهای آن نزد قوم یهود به زمانی برمیگردد که اسباط اسرائیل سرزمین کنعان را در وادی اردن به رهبری یوشع (فو:1426 ق. م) تصرف کردند. در این قربانگاهها نخستینزادۀ انسانی و کودکان نرینه به آتش سپرده میشد. ارمیای نبی نیز در سدۀ 6 ق.م در مخالفت با ا...
[ 2 ] - وحدت هنری یادمانهای آرامگاهی مدور سبک آذری (نواحی اران و آذربایجان) در سده های 8 تا 9 هجری
چکیدهتجلی مقابر برجی شکل مدور بر روی مزارات شخصیتهای مذهبی سیاسی در سدههای 8 و 9 هجری بر شکل‌گیری شیوهی خاص معماری یادمانهای آرامگاهی در حوزه کشورهای فعلی دوسوی شمالی و جنوبی رودخانه ارس تا آناتولی شرقی دلالت دارد. دراین شیوهی معماری ،که باید از آن تحت عنوان سبک آذری درنواحی آران –آذربایجان یاد کرد، در چیدمان بدنهی بیرونی مقابر و تزیین هنری سطوح بناهای آرامگاهی بطور نسبتاً یکسان از کلوک و ...
[ 3 ] - تعاملات علمی در قرون نخستین اسلامی بر اساس مطالعات باستانشناسی (با تأکید بر نقوش هندسی تزئینات گچبری‌های قرون نخستین اسلامی
چکیده هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل اندیشه‌ی فلسفی نقوش هندسی گچبری‌های قرون نخستین اسلامی می‌باشد. اندیشه‌ی فلسفی یونانی، به خصوص فلسفه‌ی افلاطون و فیثاغورث از جمله علومی است که بر تفسیر و تحلیل نقش‌مایه‌های هنر اسلامی اثرگذار بوده است. مستندات پژوهش، آثار معماری به خصوص گچبری‌های گنجینه‌ی اسلامی موزه‌ی ملی ایران است. پژوهش حاضر با استفاده از توصیف، تحلیل و مقایسه تطبیقی اطلاعات گردآوری شده ...
[ 4 ] - بازتاب شکل‌گیری دو پدیده اجتماعی بر سفال‌های زرین فام دوره‌ی سلجوقیان؛ پیدایش طبقه متوسط و مردمی شدن هنر
سفال زرینفام که از سدههای ششم تا هشتم هجری قمری در ایران رواجی چشمگیر داشت، کمابیش هم‌زمان با حکمرانی سلجوقیان بر ایران، پدیدار شد. واکاوی این آثار علاوه بر جنبههای فنی، ساختاری و زیباییشناسی؛ گاه تصویری روشن از وضعیت این دوره از منظر سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را پیش روی ما میگذارد. در این پژوهش تلاش بر این است که به هدف شناسایی شرایط و شاکله‌های اجتماعی این دوره؛ سفال زرین فام سده ...
[ 5 ] - واکاوی عوامل موثر بر ویرانی ارجان پس از چندین قرن رونق و شکوفایی
چکیده ارجان یکی از مهمترین کوره‌های ایالتی دوره ساسانی در جنوب‌غربی ایران بود که در دوران اسلامی نیز رشد و گسترش مضاعفی یافت. سلسله‌هایی چون صفاریان، آل‌بویه، سلجوقیان و اتابکان براین منطقه حکمرانی نمودند. اعراب مسلمان طی سالهای18تا23ه.ق تمامی منطقه ارجان و رستاق‌های وابسته به آن را فتح نمودند. در این منطقه مذاهبی چون زرتشتی، مسیحیت و صابئی بیشترین جمعیت از ساکنان را به خود اختصاص دادند. پس از...
[ 6 ] - حاکمیت وُلات عباسی در تبرستان براساس گاهنگاری سکه‌ها و منابع مکتوب
تبرستان پس از حدود یک و نیم سده مقاومت در برابر عرب های مسلمان سرانجام در زمان منصور عباسی (158-137 ه.ق) گشوده شد و از آن پس توسط ولات عباسی اداره گردید. آگاهی ما از والیان این ولایت برگرفته از منابع تاریخی و شواهد سکه شناختی است. اما علیرغم وجود منابع مذکور تعیین زمان دقیق زمامداری هر یک از والیان به دلیل عدم همخوانی متون با شواهد سکه‌شناختی دشواری‌هایی را فرا روی پژوهشگران قرار داده است. هدف ...
[ 7 ] - گونه‌شناسی سکههای طراز ساسانی تبرستان در قرون اول و دوم هجری
شهریاران تبرستان پیش از تصرف منطقه از سوی اعراب مسلمان به‌طور مستقل سکه ضرب می‌کردند. نقوش کلی سکه‌ها شباهت بسیاری به مسکوکات ساسانیان دارد، ولی وزن، اندازه، مضامین کتیبه‌ها و تصاویر در آن با درهم‌های ساسانی متفاوت است. تاریخ‌گذاری آنها برخلاف دوره ساسانی (براساس تاریخ آغاز سلطنت هر پادشاه) مبتنی بر سالروز درگذشت یزدگرد سوم است. این تغییرات در سکههای ولات عباسی بیشتر مشهود و گونه‌های مختلفی از...
[ 8 ] - رُستَقُباد خوزستان و رُستَقُباد عراق بررسی جغرافیای تاریخی جای نام‌های مشابه
رستقباد نام شهر یا قریه‌ای است که هسته نخستین شهر عسکر مکرم در خوزستان، در نزدیکی آن بنا نهاده شد و سپس به مرور گسترش یافت؛ اما جستجو در منابع مکتوب نشان می‌دهد بیش از یک مکان با نام رستقباد وجود داشته است: نخست مکانی است از توابع دستوا در خوزستان و دیگر ناحیه یا ناحیه‌هایی است در عراق. این چندگانگی سبب شده تا شناسایی موقعیت رستقبادی که در چندین مورد، محل وقایعی مهم در نیمه دوم سده نخست هجری قم...
[ 9 ] - بررسی اوضاع اجتماعی و فرهنگی اسپهبدان دابویی و ولات عباسی؛ با تکیه بر سکه‌ها
مسکوکات اسپهبدان دابویی و ولات عباسی عاملی مؤثر در شناخت اوضاع فرهنگی و اجتماعی تبرستان در سدههای اول و دوم هجری است. با سقوط ساسانیان در سال 651 میلادی، تبرستان تحت نظر دابویه (حک. 681-711 م.) به استقلال رسید. پس از دابویه، فرزندش فرخان (712-731 م.) و نوادگانش دات برزمهر (731-741 م.) و خورشید (741-762 م.) در این خطه سکه زدند، سکه‌هایی که جز در وزن و ابعاد (نصف وزن سکههای ساسانی را داشتند) و ...
[ 10 ] - بازتاب ساختار سیاسی اجتماعی بر روند سکونت توس کهن در اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام
شناخت از توس دوران اسلامی به ویژه از قرن چهارم تا هشتم ه.ق مطلوب است اما این اطلاعات در مورد توس دوره ساسانی و اوایل اسلام بخصوص در مورد تاثیرات ساختار سیاسی– اجتماعی بر مکانیت و مکان گزینی شهر بسیار مبهم و تاریک است دراین پژوهش به منظور بررسی روندعوامل موثر در سکونت این شهر مهم دوران ساسانی و اوایل اسلام سعی شده است متون تاریخی معتبر ، بررسهای محوطه های ساسانی دشت توس و همچنین بررسی نظریات محق...
[ 11 ] - مکان‌یابی شهر آذِیوجان بر پایه مطالعه متون تاریخی و شواهد باستانشناسی
نام «آذِیوجان»، از شهرهای کم‌شناختۀ سدههای نخست دوران اسلامی در غرب ایران، در گزارش‌های جغرافی‌نویسان اسلامی و سکههای این شهر از سدۀ 4ق آمده است. حدود جغرافیایی این شهر ناحیهای در ایالت «ماسبذان» در غرب ایران بوده و علیرغم مطالعات و تحقیقات باستانشناسی در محدودۀ ایالت ماسبذان، شهر آذیوجان و موقعیت مکانی آن ناشناخته باقیمانده است. هدف این نوشتار، بررسی و شناخت محدودۀ جغرافیایی شهر آذیوجان ...
[ 12 ] - نمودهای تعزیه بر روی نقاشی‌های دیواری بقعه‌های گیلان بر اساس دیدگاه پانوفسکی
تعزیه، نمایشی برای بزرگداشت رشادت امام حسین (ع) و یارانش در واقعه کربلا و از مهمترین آیینهای مذهبی و کامل‌ترین گونه نمایش سنتی و مردمی ایران است. تعزیه از نظر لغوی به معنی اظهار همدردی، سوگواری و تسلیت است. شکل رسمی این سوگواری، برای نخستین بار در زمان آل بویه صورت گرفت و در حد فاصل زمانی قرن 11_13 ش عمومیت بیشتری یافت. در استان گیلان، بقعه‌هایی است که بر دیوار بسیاری از آنها نقاشی‌هایی بر ...
[ 13 ] - دلایل سازه ای استفاده و رواج گنبدهای شلجمی شکل در ایران: مطالعه موردی مسجد شاه مشهد
گنبدهای شلجمیشکل ازجمله گنبدهای دوپوسته گسسته به شمار میروند که از اواسط قرن نهم هجری قمری/ پانزدهم میلادی و هم‌زمان با دوره تیموری در ایران رواج مییابند. در این شکل از گنبدها، پوسته خارجی در زیرِ قاعده قوس از خط مستقیم منحرف میشود و بدینوسیله تولید شکمدادگی مختصری میکند که در اصطلاح معماری به آن، آوگون گفته میشود. گنبد شلجمی به‌عنوان بخشی از فرهنگ معماری ایرانی محسوب میشود و معماران ای...
[ 14 ] - راههای ارتباطی بخش غربی استان لرستان (طرهان) در دورۀ ساسانی و سدههای آغازین اسلامی (با تأکید بر مسیرهای بهاره)
مسیرهای تاریخی ولایت «طرهان/طرحان» در جنوب غرب استان لرستان، از راههای برون‌منطقهایپرتردد و مهم بود. از مهمترین این مسیرها، محور ارتباطی کرمانشاه به خوزستان در دورۀ ساسانی و سدههای آغازین اسلامی است که آثار معماری ارزشمندی در آن ساخته شده است.اهداف پژوهش حاضر، مطالعۀ قابلیتهای ارتباطی منطقۀ طرهان و بررسی تأثیر جغرافیا، اقلیم و آب‌و‌هوای منطقه در چگونگی انتخاب مسیرها و تحلیل سازمان فضایی ب...
[ 15 ] - The evolution of design and construction Wooden Grave Box 9th century AH Marashian of Mazandaran
The Marashian government (Marashieh) had a Shia religion, they ruled from 760 to 906 AH in the Tabaristan region (now it is Mazandaran). During this period, the construction of mausoleums, shrines and elders of the Marashi government flourished. Unlike modern metal tombs most of them have wooden artifacts same as are in cenotaph mausoleum. These cenotaph mausoleums often have decorations with i...
نویسندگان همکار